Terminem ?broń masowego rażenia? ang. WMD Weapons Of Mass Destructionokreśla się niekonwencjonalne środki bojowe o potencjalnej sile rażenia umożliwiającej spowodowanie masowych zgonów i zniszczeń w zaatakowanej populacji lub na atakowanym obszarze. Broń masowego rażenia wykazuje również destrukcyjne oddziaływanie na środowisko naturalne. Do broni masowego rażenia zalicza się broń nuklearną, biologiczną i chemiczną[1]. Jest to obecnie najgroźniejszy ze środków bojowych możliwy do zastosowania przez siły zbrojne poszczególnych państw, a także podmioty pozapaństwowe[2].Jej proliferacja (rozprzestrzenianie) jest obecnie jednym z największych zagrożeń międzynarodowych[3]. Już sama nazwa ?broń masowego rażenia? wskazuje, iż tego typu środki mogą być przyczyną zniszczeń na wielką skalę, znacznie większą niż w przypadku ataków konwencjonalnych. W szczególności uwaga ta dotyczy użycia broni atomowej (w wąskim rozumieniu, tzn. wykorzystującej siłę eksplozji nuklearnej), prowadzącej, oprócz długotrwałych następstw w postaci skażenia radioaktywnego, do natychmiastowych i masowych zniszczeń. Również wykorzystanie pozostałych rodzajów BMR, a przynajmniej niektórych ze środków do nich zaliczanych, przy odpowiednim przeprowadzeniu ataku i optymalnych warunkach zewnętrznych (np. pogodowych) mogłoby oznaczać tysiące ofiar śmiertelnych oraz, podobnie jak w przypadku broni nuklearnej, skażenie zaatakowanego terytorium[4]. Współcześnie są podejmowane próby uregulowania tego problemu drogą rokowań zmierzających do rozbrojenia[5]. Najważniejsze akty prawa międzynarodowego dotyczące nieproliferacji BMR: Konwencji o zakazie prowadzenia badań, produkcji, składowania i użycia broni chemicznej oraz o zniszczeniu jej zapasów podpisanej 10 kwietnia 1972 r. (weszła w życie 26 marca 1975r.) ? do czerwca 2005 r. konwencję podpisało 171 państw, z czego ratyfikowało ją 155 członków. Dotychczas konwencji nie podpisały 23 państwa. Konwencji o zakazie prowadzenia badań, produkcji i gromadzenia zapasów broni bakteriologicznej (biologicznej) i toksycznej oraz o ich zniszczeniu podpisanej w Paryżu 13 stycznia 1993 r. (weszła w życie 29 kwietnia 1997 r.) ? do chwili obecnej konwencję podpisało 178 państw, ratyfikowało 170. Konwencji nie podpisało 8 państw. Traktacie o zakazie rozprzestrzeniania broni jądrowej sporządzonym w Moskwie, Waszyngtonie i Londynie 1 lipca 1968 r. (wszedł w życie w polskim prawodawstwie 5 maja 1970 r.). Do roku 2000 traktat podpisało 187 krajów. Dotychczas nie podpisały go Kuba, Izrael, Indie i Pakistan[6]. Do broni masowego rażenia zaliczamy: broń jądrową; broń chemiczną; broń biologiczną; inne eksperymentalne, sejsmiczna, laserowa (w fazie testów). Rodzaje broni masowego rażenia. / Źródło: Pomimo występujących różnic konstrukcyjnych oraz sposobu działania każdego rodzaju BMR w kontekście pola walki wszystkie jej rodzaje rozpatruje się łącznie. Wynika to z faktu wspólnych skutków wywołanych użyciem tej broni, niezależnie od jej rodzaju. Olbrzymia siła rażenia, masowa liczba ofiar i rannych, zniszczenia mienia i środowiska są wspólnym mianownikiem dla każdej z nich. Kolejną charakterystyczną cechą BMR jest rażenie zaplecza przeciwnika, w tym ludności cywilnej. Ograniczenie działania tego typu broni wyłącznie do legitymizowanych uczestników konfliktu jest możliwe tylko w niektórych przypadkach (np. taktyczna broń jądrowa)[8]. I. BROŃ JĄDROWA Broń jądrowa to kompletny zestaw (np. typu implozyjnego, artyleryjskiego lub termojądrowego), który w swej ostatecznej konfiguracji, po zakończeniu procedury uzbrajania i odpalania jest zdolny do zainicjowania reakcji jądrowej z uwolnieniem energii. Pierwszy raz broń jądrowa w celach bojowych została użyta podczas II wojny światowej. 6 sierpnia 1945 roku Stany Zjednoczone zrzuciły bombę atomową „Little Boy” z bombowca Enola Gay na japońskie miasto Hiroszima. W ułamku sekundy ponad 200-tysięczne miasto obróciło się w ruinę. Zginęło 80 tysięcy ludzi[9]. Wielu innych przez całe lata walczyło ze skutkami choroby popromiennej. Widmo tamtych wydarzeń utrwaliło się na zawsze w pamięci narodu japońskiego. Tego rodzaju broń ma również specyficzne cechy, które wpływają zasadniczo na charakter stosunków międzynarodowych. To właśnie zrzucenie bomby atomowej podczas II wojny światowej wpłynęło na zakończenie konfliktu w Azji, a z czasem dzięki niej Stany Zjednoczone osiągnęły status światowego mocarstwa. Broń jądrowa w okresie zimnej wojny pełniła funkcję odstraszania, dzięki czemu powstrzymywała ambicje ZSRR. Również państwa europejskie były w tym przypadku mniej podatne na presję ze wschodu. W pewny sensie broń jądrowa stała się także spoiwem Sojuszu Północnoatlantyckiego[10]. Po rozpadzie dwubiegunowego systemu bezpieczeństwa funkcjonującego w okresie zimniej wojny sytuacja na świecie wyraźnie się zmieniła. Podczas gdy w tamtym okresie wojna nuklearna oznaczała zagładę strony atakowanej i atakującej w ramach kontruderzenia, to współcześnie ryzyko użycia tego typu broni jest wyższe i oscyluję w okolicach 40%. Ponad to potencjał nuklearny państw nadal jest ogromy i wciąż doskonalony, a podmioty niepaństwowe mogące stać się dysponentem broni jądrowej stwarzają nową jakość w tej dziedzinie. W związku z tym podając za S. Koziejem zasadnym jest twierdzić, iż obecnie żyjemy w post klasycznej erze nuklearnej[11]. Światowy arsenał nuklearny. / Źródło: „Polityka” , nr. 44. 30 października 1999 r. Państwa korzystające z energii atomowej i posiadajace broń atomową. / Źródło: Odmiany broni jądrowej: broń jądrowa; broń termojądrowa; broń neutronowa. Podział ładunków jądrowych: Według liczby faz reakcji jądrowych: jednofazowe; dwufazowe; trójfazowe. Według zastosowania na polu walki: taktyczne; operacyjne; strategiczne; Amerykański międzykontynentalny pocisk balistyczny LGM-30G Minuteman III. / Źródło: Rodzaje wybuchów jądrowych: 1) na dużej wysokości: Troposferyczne (wysokość 10 – 15 km) Stratosferyczne (wysokość 15 – 50 km) Jonosferyczne (wysokość 50 – 150 km) Kosmiczne (wysokość ponad 150 km) 2) powietrzny: Wysoki Niski 3) naziemny 4) nawodny 5) podziemny: otwarty (głębokość 7 – 350 metrów) zakryty (głębokość do 1100 metrów) – kamuflażowy 6) podwodny 7) na przeszkodzie wodnej (głębokość akwenu do 10 metrów)[12]. Czynniki rażenia broni jądrowej: fala uderzeniowa; promieniowanie cieplne; promieniowanie przenikliwe; promieniotwórcze skażenie terenu; impuls elektromagnetyczny[13]. Do broni jądrowej zaliczamy wyposażone w ładunek jądrowy głowice różnych rakiet, torped, bomby lotnicze, pociski artyleryjskie, morskie bomby głębinowe, saperskie miny kierowane itp. Środki te nazywane są w nomenklaturze wojskowej amunicją jądrową. Moc amunicji jądrowej określa się na podstawie ilości energii jaka jest wyzwalana w wyniku detonacji ładunku jądrowego, a nie na podstawie ciężaru lub kalibru, jak to jest przyjęte dla amunicji konwencjonalnej (pociski artyleryjskie , bomby lotnicze).Energię wybuchu amunicji jądrowej porównuje się z energią wybuch odpowiednią ilością trotylu. Stąd używa się określenia „kilotony”. Pod względem mocy ładunki jądrowe dzieli się na: bardzo małej mocy – do l kt; małej mocy – od l kt do 10 kt; średniej mocy – od 10 kt do 100 kt; dużej mocy – od 100 kt do l Mt; bardzo dużej mocy – powyżej l Mt; Car bomba (ros. ????-?????, ozn. AN602 była największa dotąd zdetonowana lotnicza bomba jądrowa . Jej moc według źródeł amerykańskich wynosiła około 58 megaton. / Źródło: Broń jądrowa może być stosowana przez wszystkie rodzaje sił zbrojnych za pomocą: a)pocisków rakietowych ?ziemia-ziemia? o znaczeniu strategicznym, operacyjnym i taktycznym: -rakiety międzykontynentalne – zasięg powyżej 5,5 tyś. km; -rakiety strategiczne – zasięg powyżej 1000 km; -rakiety operacyjno-taktyczne – zasięg poniżej 1000 km. b)pocisków rakietowych ?ziemia-powietrze? c)samolotów ? nosiciele broni jądrowej d)artylerii lufowej e)okrętów podwodnych (rakiety, torpedy) f)okrętów nawodnych (rakiety, torpedy, bomby głębinowe) g)min jądrowych[14]. Schemat lotniczej bomby atomowej. / Źródło: W tej kategorii mieści się również tzw. Brudna bomba (radiologiczna). By zrozumieć jakie zagrożenie może wywołać brudna bomba – fachowo w terminologii wojskowej nazywana bojowym środkiem promieniotwórczym – należy sobie uświadomić że w wyniku awarii elektrowni czarnobylskiej do atmosfery ulotniło się w postaci aerozoli około 28 kg cezu – 137 i 0,37 kg jodu – 131. Wymienione ilości są wielkością bardzo niewielką, ale obszar, który objęło skażenie sięgał całej Europy. Na terytorium Ukrainy i Białorusi wysiedlono około 135 tysięcy ludzi. Eksplozja tego typu ładunku prawdopodobnie nie spowoduje natychmiast dużej ilości ofiar śmiertelnych. Jednak materiały promieniotwórcze mogą skazić znaczny obszar terenu i spowodować poważne skutki zdrowotne dla zamieszkujących na nim ludzi oraz środowiska naturalnego. Władze danego państwa (miasta, regionu) będą musiały ewakuować tysiące ludzi na znaczne odległości, zamknąć skażoną strefę i starać się zmniejszyć natężenie promieniowania radioaktywnego np. przez zebranie górnych części gruntu czy inne zabiegi. Będzie to wymagało zaangażowania znacznej ilości sił i środków, a koszty tych wszystkich operacji będą bardzo duże[15]. II. BROŃ CHEMICZNA Broń chemiczna (bojowe środki trujące – BST) to specjalna grupa związków chemicznych, które poprzez bezpośrednie działanie na organizm człowieka lub przez skażenie środowiska (powietrza, wody, gleby i żywności) mogą spowodować masowe porażenie ludzi, zwierząt i roślin. Broń chemiczna należy do najgroźniejszych współczesnych środków rażenia. Według Jana Pięty, termin „broń chemiczna” oznacza niżej wymienione, występujące razem luboddzielnie: a) toksyczne związki chemiczne i ich prekursory, z wyłączeniem tych przypadków, które są przeznaczone do celów nie zabronionych na mocy niniejszej Konwencji, pod warunkiem, że ich rodzaje i ilości są zgodne z takimi celami; b) amunicję i urządzenia specjalnie zaprojektowane dla spowodowania śmierci lub innej szkody poprzez toksyczne właściwości związków chemicznych wyszczególnionych w ustępie a), wyzwalanych w rezultacie zastosowania takiej amunicji i urządzeń; c) wszelki sprzęt specjalnie zaprojektowany do użycia w bezpośrednim związku z zastosowaniem amunicji i urządzeń określonych w ustępie b)[16]. Broń chemiczna nie jest nowym rodzajem broni, gdyż używana jest od początku istnienia rasy ludzkiej. Pierwsze historyczne dane dotyczące użycia bojowych środków trujących pochodzą sprzed 4000 lat. Wówczas na wojnach toczących się w starożytnych Indiach używano toksycznych dymów powodujących senność, które możemy zakwalifikować do pierwszych na świcie środków psychochemicznych[17]. Jednak rozwój i użycie broni chemicznej na największą skalę miał miejsce podczas I wojny światowej. Podczas działań zbrojnych w wyniku porażenia bronią chemiczną po obu stronach konfliktu śmierć poniosło przeszło 91, 198 żołnierzy, a 1296, 513 zostało rannych[18]. Atak gazowy z użyciem chloru przeprowadzony podczas I wojny światowej. / Źródło: Masa środków chemicznych użytych w I wojnie światowej. / Źródło: J. Pięta, Broń Masowego Rażenia ? Temat 2 Broń Chemiczna, WSBIO, Warszawa 2007 s. 9. Przy podziale środków trujących na grupy przyjmowane są różne kryteria: własności fizyczne, własności chemiczne, własności toksyczne decydujące o ich przeznaczeniu bojowym i inne. Toksyczność jest główna cechą charakterystyczną środków trujących. Słowo pochodzi z języka greckiego, gdzie toksikon oznacza jad. Toksyczność determinuje zarówno rodzaj jak i ciężkość porażenia. Ciężkość porażenia zależy nie tylko od rodzaju środka trującego lecz przede wszystkim od jego dawki. W tym przypadku przydatne jest posługiwanie się pojęciem stopnia porażenia. Wyróżniamy: 1) porażenia śmiertelne ? śmierć następuje w ciągu kilku minut do kilku dni od kontaktu ze środkiem trującym, 2) porażenia ciężkie ? wymagane jest ponad miesięczne leczenie porażonego, 3) średnie – wymagane jest leczenie porażonego w ciągu od 10 dni do 1 miesiąca, 4) lekkie ? porażeni wymagają hospitalizacji od 2 do 10 dni lub leczenia ambulatoryjnego, 5) progowe ? porażeni odczuwają początkowe oznaki zatrucia. Rażące działanie środka trującego w powietrzu jest tym większe im większe jest stężenie i dłuższy czas ekspozycji[19]. Podział broni chemicznej według kryterium sposobu oddziaływania na żywy organizm: 1. Bojowe środki trujące (głównie gazy lub lotne ciecze): A. środki duszące ? zwykle oparte na cyjankach, blokują transport tlenu przez krew z płuc do tkanek; B. środki parzące ? takie jak np. gaz musztardowy, które powodują rozległe oparzenia skóry; C. środki krztuszące ? takie jak chlor, które silnie podrażniając górne drogi oddechowe; D. środki paralityczno-drgawkowe ? takie jak np. tabun, sarin, cyklosarin, które działaja na układ nerwowy człowieka; E. środki halucynogenne i usypiające, zwane psychogazami ? (takie jak LSD czy BZ). 2. Bojowe środki pomocnicze: A. lakrymatory ? czyli gazy bojowe; B. defolianty ? takie jak DDT czy dioksyny ? które są silnie toksyczne dla roślin i umożliwiają szybkie „oczyszczanie” zalesionych terenów; C. środki zapalające ? takie jak np. napalm, które służą do wzniecania pożarów; D. zasłony dymne ? które są stosowane na polu bitwy w celu wprowadzania elementu zaskoczenia[20]. Amunicję chemiczną i przyrządy do wytwarzania aerozoli środków trujących możemy sklasyfikować według różnych kryteriów. Najczęściej do kryteriów tych należy: krotność użycia, sposób dyspersji środka trującego, rodzaj środka przenoszenia, czy zasadę działania. Ze względu na krotność użycia wyróżniamy jednokrotnego użycia (bomby, głowice rakiet, pociski artyleryjskie i fugasy) i wielokrotnego użycia (generatory aerozoli i przyrządy wylewce). Ze względu na sposób dyspersji wyróżniamy amunicję i przyrządy wywarzające parę, aerozol lub krople środka trującego, a ze względu na zasadę użycia na środki przenoszenia broni chemicznej do celu wybuchowe i nie wybuchowe[21]. Amerykańska lotnicza bomba chemiczna MK 116 WETEYE. / Źródło: Rodzaje amunicji chemicznej. / Źródło: J. Pięta, Broń Masowego Rażenia ? Temat 2 Broń Chemiczna, WSBIO, Warszawa 2007 s. 27. Istnienie broni chemicznej budzi poczucie zagrożenia i napięcia, ponieważ jej skutki dają zazwyczaj o sobie znać długo od momentu użycia. Zastosowanie tego typu broni na dużą skalę wywrze niewątpliwie szkodliwy i nieodwracalny wpływ na zachowanie równowagi biologicznej w całych ekosystemach. Z chwilą użycia broni chemicznej istnieje poważna groźba eskalacji w zakresie ilości i rodzajów środków trujących, tj. zwiększania skali jak też wprowadzania na pole bitwy środków nowych, coraz bardziej niebezpiecznych trucizn i innych rodzajów broni masowego rażenia[22]. Tak jak w przypadku broni jądrowej, pomimo międzynarodowych konwencji istnieje niebezpieczeństwo użycia jej przez państwa, które ich nie podpisały, lub wykorzystania przez organizacje o charakterze terrorystycznym. Jednym z ważniejszych aktów prawa międzynarodowego, który odnosi się do nieproliferacji broni chemicznej jest „Konwencja o Zakazie Prowadzenia Badań, Produkcji, Składowania i Użycia Broni Chemicznej oraz o Zniszczeniu jej Zapasów”. Ponadto od 1997 roku funkcjonuję Organizacja ds. Zakazu Broni Chemicznej, która jest organem wykonawczym konwencji o zakazie broni chemicznej[23]. III. BROŃ BIOLOGICZNA Broń biologiczna (broń B, broń bakteriologiczna) to broń masowego rażenia, w skład której wchodzą różne drobnoustroje chorobotwórcze (wirusy, bakterie, riketsje, pierwotniaki) oraz ich toksyny wywołujące epidemie chorób wśród ludzi, zwierząt i roślin. Choć istotę że istotę chorób zakaźnych odkryto dopiero na przełomie XIX wieku, po broń biologiczną sięgano już w starożytności i średniowieczu. Fakt, że broń biologiczna była dotychczas tak rzadko stosowana, wynika między innymi z problemów technicznych dotyczących jej produkcji. Zastosowanie w walce drobnoustrojów chorobotwórczych może być niebezpieczne ze względu na nieprzewidywalne skutki ich użycia. Zmutowane przetrwalniki mogą stanowić bowiem zagrożenia dla środowiska i strony atakującej. Broń biologiczna może być stosowana poprzez podrzucanie zarażonej żywności, odzieży, materiałów opatrunkowych, skażenie ujęć wody, a nawet przenoszona w listach. Niektóre jej rodzaje mogą swobodnie przemieszczać się w powietrzu, co skutkuje łatwością jej rozprzestrzeniania. Drobnoustroje chorobotwórcze mogą być rozprzestrzeniane za pośrednictwem ich naturalnych nosicieli, jak insekty (pchły, pluskwy i wszy) oraz gryzonie (szczury i myszy). Broń biologiczną można stosować przy użyciu środków napadu powietrznego (samoloty, śmigłowce, rakiety), a także ? zwykłych samolotów rolniczych. Broń biologiczną mogą stanowić również toksyny produkowane przez organizmy żywe w odpowiednich stężeniach. Należy podkreślić, że broń tego typu jest jednym z najważniejszych zagrożeń nie tylko dla sił zbrojnych, lecz także dla ludności cywilnej. Zdaniem generała brytyjskiego Williama M. Creasy?ego z korpusu chemicznego sił zbrojnych USA (US Army Chemical Corps) wojna biologiczna jest ?odwrotnością zdrowia publicznego?. Użycie bakterii chorobotwórczych bądź innych środków biologicznych w celu umyślnego spowodowania chorób infekcyjnych ludzi, zwierząt i roślin jest powszechnie bardziej potępiane przez społeczność międzynarodową niż broń chemiczna[24]. W klasyfikacji środków biologicznych do użycia w charakterze broni bierze się pod uwagę poniższe cechy: zdolność wywoływania infekcji małą dawką; zdolność wywoływania ostrej choroby kończącej się śmiercią lub niesprawnością; długotrwałe zachowanie zjadliwości po wyprodukowaniu; krótki okres inkubacji; odporność na leczenie; niski koszt produkcji w ilościach o znaczeniu militarnym; łatwość rozsiewania i zdolność przeżycia zarazków w niekorzystnym środowisku; możliwość ochrony wojsk własnych po użyciu broni na polu walki[25]. Podział broni biologicznej ze względu na czynniki: bakterie (wąglik, dżuma, tularemia, bruceloza, żółta febra) – najmniejsze żywe organizmy mogące samodzielnie się rozmnażać, mają różne kształty i rozmiary, produkują własne toksyny; część z nich – jak wąglik – może tworzyć formy przetrwalnikowe (spory); wirusy (ospa, gorączki krwotoczne – Ebola, Marburg, Congo)- mniejsze niż bakterie, nie mogą rozmnażać się samodzielnie, ponieważ potrzebują do tego nosiciela; toksyny (jad kiełbasiany, rycyna) – toksyczne substancje wytwarzane przez zwierzęta, rośliny (np. grzyby) lub bakterie, porażenie następuje najczęściej poprzez wdychanie, drogą pokarmową, lub oddziaływanie przez skórę[26]. Rodzaje broni biologicznej. / Źródło: Środki rażenia broni biologicznej mogą być przenoszone i rozprzestrzeniane przez pociski artyleryjskie i rakietowe, zrzucane z samolotu np. w postaci bomb (lub specjalnych pojemników) z zakażonymi organizmami lub cieczami oraz rozpylane za pomocą przyrządów rozpylających. Broń biologiczna (BB) obejmuje organizmy żywe oraz toksyny przez nie produkowane lub otrzymywane sztucznie, które mogą doprowadzić do śmierci lub porażeń ludzi, zwierząt lub upraw rolniczych. Broń biologiczna jest tania i wyjątkowo skuteczna. Kraj prowadzący wojnę biologiczną nie potrzebuję lat skomplikowanych badań i wielkich zapasów. Może ją wyprodukować po niskich kosztach w ciągu zaledwie tygodni. Koszt wywołania porównywalnych strat wśród ludności cywilnej na 1 km2 przez broń konwencjonalną wynosi około 2 tys. USD, broń jądrową około 800 USD, a przez broń biologiczną -1 USD. Prawdopodobne środki, które zostaną użyte w wojnie biologicznej. / Źródło: J. Pięta, Broń Masowego Rażenia ? Temat 3 Broń Biologiczxna, WSBIO, Warszawa 2007 s. 25. Dodatkowe niebezpieczeństwo wiąże się z wysoką skutecznością czynników biologicznych, co mogą ilustrować szacunkowe obliczenia wskazujące, że 50 kg form przetrwalnikowych (zarodnikowych) wąglika, rozpylonych w postaci aerozolu z wysokości 2 tys. metrów na 500 tys. aglomerację miejską, może spowodować zgony u około 100 tys. mieszkańców oraz 125 tys. zachorowań z szansami na przeżycie[27]. W odpowiednich warunkach bojowe środki biologiczne mogą skazić większy obszar niż taka sama ilość chemicznych bojowych środków trujących[28]. Tak jak w przypadku innych rodzajów BMR, również w tym przypadku społeczność międzynarodowa podjęła środki mające na celu nieproliferację i zniszczenie tego rodzaju broni. Najważniejszą konwencją regulująca sprawy posiadania, wytwarzania, pozyskiwania i używania broni biologicznej jest Konwencja o broni biologicznej (ang. Convention on the Prohibition of the Development, Production and Stockpiling of Bacteriological (Biological) and Toxin Weapons and on their Destruction, Biological Weapons Convention, BWC)[29]. Autor: Paweł Kmiecik [1] G. Michałowska (red.): Mały słownik stosunków międzynarodowych, Warszawa 1997, s. 19-20. [2] Patrz: Brian M. Jenkins, Will Terrorism Go Nuclear?, The Rand Corporation, Santa Monica, California, November 1975. [3] E. Posel-Częścik, Proliferation Security Initiative ? inicjatywa Stanów Zjednoczonych na rzecz nierozprzestrzeniania broni masowego rażenia, Biuletyn Polskiego Instytutu Spraw Międzynarodowych, nr. 53 (241) , Warszawa 2 grudnia 2004, s. 1253. [4] M. Madej, Terroryzm międzynarodowy a kwestia użycia broni masowego rażenia (BMR), Instytut Stosunków Międzynarodowych Uniwersytetu Warszawskiego, w: W. Lizak, L. Łukaszuk, E. Śliwka SVD (red.), Terroryzm w świecie współczesnym, Fundacja Studiów Międzynarodowych i Fundacja Misyjno-Charytatywna Księży Werbistów, Warszwa 2004, s. 310. [5] , dostęp: [6] , dostęp: [7] dostęp: [8] L. Porębski, Militarne aspekty swiatowego układu sił, s. 79, , dostęp: [9] M. Królikowski, Broń jądrowa i ochrona przed bronią masowego rażenia, Uczelniana Oferta Dydaktyczna PW, 2008, s. 1. [10] K. Żukrowska (red. nauk.), Bezpieczeństwo międzynarodowe. Przegląd aktualnego stanu, Wydawnictwo IUSatTAX, Warszawa 2011, s. 77. [11] S. Koziej, Między piekłem a rajem: Szare bezpieczeństwo na progu XXI wieku, Bellona, Toruń 2006, s. 39-40. [12] M. Królikowski, Broń jądrowa …, op. Cit., s. 3. [13] dostęp: [14] M. Królikowski, Broń jądrowa…, op. Cit., s. 9. [15] , dostęp [16] J. Pięta, Broń Masowego Rażenia ? Temat 2 Broń Chemcizna, WSBIO, Warszawa 2006, s. 43. [17] L. Konopski, Historia broni chemicznej, Bellona, Warszawa 2009, s. 13. [18] Ibidem, s. 27-57 [19] J. Pięta, Broń Masowego Rażenia ? Temat 2 Broń Chemcizna…, op. cit., s. 13. [20] , dostęp: [21] J. Pięta, Broń Masowego Rażenia ? Temat 2 Broń Chemiczna…, op. cit., s. 26. [22] Ibidem, s. 40. [23] , dostęp: [24] S. Endicott, E. Hagerman, The United States and Biological Warfare: Secrets from the Early Cold War and Korea, Indiana University Press, Bloomington 1998, s. 63. [25] J. Pięta, Broń Masowego Rażenia ? Temat 3 Broń Biologiczxna, WSBIO, Warszawa 2007 s. 8. [26] Ibidem, s. 13-22. [27] K. Chomiczewski, Współczesne poglądy na zagrożenie bronią biologiczną [w:] Lekarz Wojskowy 2002, t. 78. nr. 1. s. 5. [28] E. M. Eitzen, Use of Biological Weapons [w:] F. R. Sidell, E. T. Takafuji i D. R. Franz (red.), Textbook of Military Medicine, część I: Warfare, Weaponry, and the Casualty: Medical Aspects of Chemical and Biological Warfare, Borden [29] , dostęp: Komentarze